Centraal op de cover van dit boek van Jan De Vos, staat een van de meest stereotype beelden uit de wereld van de psychoanalyse en psychologie: een grote rode sofa, ideaal voor patiënten of cliënten om hun hart te luchten bij een autoritaire psychoanalyticus. Zowel de titel als ondertitel doet echter vermoeden dat dit het enige stereotype is dat in dit boek zal worden getolereerd. Dat blijkt ook geen ijdele hoop: in 243 pagina’s wordt de invloed van de psychologie en psychologisering in elk domein tegen het licht gehouden en zoekt de auteur – zelf psycholoog en doctor in de filosofie – actief datgene op wat velen juist schuwen: zelfkritiek.
Provocatief
Zijn analyses en kritiek worden gegroepeerd in vijf hoofdstukken. Eerst wordt het ontstaan van psychologie en psychologisering toegelicht, daarna volgt de invloed van de psychologie in drie domeinen: de wetenschappen, de cultuur en de politiek. Een vijfde en laatste hoofdstuk dient als een reflectie op de aangehaalde kritieken en een algemene kijk op psychologie en psychologisering. De algemene toon is provocatief: het valt te verwachten dat dit boek vooral mensen uit de psy-wetenschappen (zoals de Vos ze zelf noemt) zal aanspreken en juist zij (wij?) krijgen hier een stevige pandoering.
Ergerlijk
De Vos stelt het als volgt: onze moderne samenleving wordt gedomineerd door de wetenschap, met een hele sterke focus op objectivering. Mensen hebben echter nog altijd een subjectieve ervaring en richten zich hiervoor tot de psychologie. De psychologie wil antwoorden bieden, maar kiest ervoor om het subject te benaderen met dezelfde middelen als de mathematische en natuurwetenschappen. Deze benadering leidt dan ook tot een (poging tot) objectivering van de subjectivering. Er wordt hierbij uitgegaan van de naïeve leek die kan gepsychologiseerd worden: wat psycho-educatie, een aantal inzichten over het eigen gedrag, de situatie bekijken vanuit een metaperspectief… om als dusdanig zicht te krijgen op hoe hij of zij écht is. Zo werd in de experimenten van Milgram vaak de vraag gesteld: “Nu dat u het weet, hoe voelt u zich?”
Dat dergelijke informatie niet alleen de perceptie permanent kleurt en verandert, maar ook slechts een kader biedt om naar zichzelf te kijken (en niets meer), wordt door de psy-wetenschappen verzwegen. Of erger: men is er zelf niet van bewust. Dergelijke commentaar lijkt een rode draad doorheen het boek en dit in allerlei situaties: van de experimenten van Zimbardo, over Music for Life en ontwikkelingshulp, tot in Expeditie Robinson. Het boek ergert dan ook. In eerste instantie omdat je het misschien niet altijd eens bent met wat gezegd wordt of omdat je je persoonlijk voelt aangevallen; verder in het boek omdat duidelijk wordt dat wát gezegd wordt, eigenlijk wel de (soms trieste) waarheid is.
Niet licht, wel leesbaar
Het valt al af te leiden uit de voorgaande paragraaf: dit boek is geen lichte lectuur die je even snel voor pure ontspanning kan doorlezen. Niet alleen is de inhoud provocatief en stemt deze tot nadenken, ze is ook grondig gestoffeerd en onderbouwd. Wat filosofische achtergrond hebben lijkt een voordeel, al zijn de verschillende gedachtegangen (zowel van de auteur als van de aangehaalde filosofen en denkers) duidelijk geïllustreerd. Een aantal centrale ideeën en stellingen worden telkens opnieuw toegepast op verschillende domeinen en hoewel dit repetitieve misschien indoctrinerend kan aanvoelen, geeft het je als lezer ook een zekere houvast en helpt het bij het volgen van de rode draad.
Nooit meer op dezelfde manier naar psychologie kijken
Een algemene conclusie trekken die een boek kort samenvat, is nooit een sinecure. In dit geval kan ik me echter letterlijk beroepen op een zin uit de flaptekst van het boek: “De verrassende en provocatieve inzichten zullen maken dat de lezer nooit meer op dezelfde manier naar de psychologie zal kunnen kijken.” Of zoals de auteur zelf stelt: “nu dat u te veel weet, hoe voelt u zich?” Ik weet in elk geval dat mijn eerste boek van 2012 moeilijk te overtreffen zal zijn.