Macht en verzet
In 1979 had in Iran de ‘Groene Revolutie’ plaats. Het volk wierp de dictatoriale monarchie van de sjah omver, men richtte de nieuwe Islamitische Republiek Iran op en deze werd vervolgens met harde hand geleid door ajatollah Komeini. De eigenlijke omwenteling was in het buitenland een sterk gemediatiseerd evenement dat talloze buitenlandse journalisten aantrok. Een ervan was de Franse filosoof Michel Foucault. In verscheidene bijdragen voor een Italiaanse krant probeerde hij een beeld te schetsen van hoe in tijden van revolutie macht en verzet zich ten opzichtte van elkaar verhouden.
Beide concepten blijken ook enkele decennia later nog steeds sterk te spelen in dit merkwaardig land. De massabetogingen naar aanleiding van de presidentsverkiezingen in 2009 waren voor alumni Dr. Pieter Verstraete en Peter Van Goethem een duidelijke indicatie dat er nog steeds sterk verzet was in de Republiek. Dit zette hen ertoe aan om als undercover onderzoeksjournalisten het land op een bezoek te vergasten. Vlak voor de Arabische lente, in het najaar van 2010, trachtten ze hierbij specifiek in kaart te brengen hoe lokale kunstenaars daar omgaan met de extreme censuur. De filosofische bedenkingen van Foucault boden een leidraad en vormden daarnaast ook het referentiekader.
Essaygewijs op trektocht
Als lezer wordt er gelukkig niet verwacht dat je over al te veel specifieke bagage beschikt. In een gedetailleerd eerste hoofdstuk wordt namelijk de hele voorgeschiedenis van Iran alsook de levenswandel van Foucault begrijpelijk en helder uit te doeken gedaan. Na die inleiding wordt in vier ‘essays’ dieper ingegaan op welke regels er aan Iraanse kunstenaars worden opgelegd, hoe ze met censuur omgaan en hoe ze de metafoor van ‘de handicap’ in hun werk gebruiken om deze censuur te ontwijken. Het vierde en laatste essay geeft meer duiding en achtergrond bij een documentaire die beide journalisten ook tijdens hun bezoek maakten en dat ’the art of evading’ getiteld werd.
Wanneer je het boek doorneemt, valt de wetenschappelijke achtergrond van de auteurs sterk op door het gedetailleerd refereren in de tekst. Omdat de bijhorende referenties telkens op het einde van een essay staan, levert dit soms wel wat gezoek en geblader op. In het algemeen is er echter zeer goed over de lay-out en het ontwerp van het boek nagedacht. Deze is uitnodigend en leest zeer aangenaam. Ook de kleurenillustraties in het midden van het boek bieden een mooie meerwaarde. Wat de eigenlijke inhoud betreft, leest het boek vlot. Eerst word je als lezer voorzien van voldoende bagage en vertrek je vervolgens mee op trektocht met de beide auteurs. Doorheen het boek word je geconfronteerd met een mengeling van gevoelens: interesse, ongeloof, verwondering, afkeuring … maar ook respect, diepe bewondering en intrigering voor zij die dag in dag uit in zo’n repressieve omgeving moeten leven en werken. De algemene teneur van het boek is dan ook niet negatief: het focust op de veerkracht van individu in de context van een autoritaire dictatuur. Zo besteden de auteurs bijvoorbeeld aandacht aan het vernuft waarmee lokale kunstenaars omspringen met de censuur. Ook centraal staat de moed en dapperheid die deze mensen aan de dag leggen door te blijven vasthouden aan hun individualiteit en hun recht om de maatschappij in al haar facetten van kritiek te mogen voorzien. De manier waarop wordt aangetoond hoe dergelijke repressie juist als katalysator voor creativiteit kan dienen, is daarbij bijzonder interessant.
Weinig verhullend
Uiteindelijk kan je dit boek om een drietal redenen lezen. Een eerste is omdat het zich situeert in een van de meest intrigerende landen ter wereld, een tweede om een prachtige illustratie te zien van de kracht van het individu. Een derde reden is om daarnaast ook even stil te staan bij alle verworvenheden/vrijheden die fundamenteel verankerd zitten in ons systeem en die we al te vaak als vanzelfsprekend beschouwen. De kunst van het ontwijken is weinig verhullend en biedt een directe en gedetailleerde schets van (de kunstwereld in) dit land. Een bijzonder boek.
Meer lezen? Iran: De kunst van het ontwijken. Censuur en verzet in de Islamitische Republiek Iran. Pieter Verstraete en Peter Van Goethem. Acco. ISBN: 9789033484001.